28 Şubat 2017 Salı

Frédéric Gros - Yürümenin Felsefesi

Hayatımı biçimlendiren kararları yürürken aldım. Bütün yaşamım adımlarımın izinde okunabilir; Filyos'ta, Küçükyalı'da, Kadıköy'de binlerce parçamı bıraktım. Ara ara geri dönüp o adımları bulmaya çalışırım, genellikle bulurum. "Neden?" sorusunun cevabı o anın bulutlarına, binalarına yazılı. Açıp okurum, sebebi hatırlarım ve yeni adımlar için güç bulurum. Müziğin de yardımı olur, bazen anı şarkılara kazırım. Yürüyemediğim zamanlarda o şarkılar yürür, odam sahillere yürür. Ne güzel şey.

Merak ettim tabii, literatürde ne var ne yok, araştırdım. Yürümenin erdemini anlatan kitapları buldum, edindim. İyiler, düşüncelerimi derleyip toparladılar sağ olsunlar. Bu da o kitaplardan biri. Okunmasını tavsiye ederim ama en hararetli tavsiyem yürümeniz yönünde olur. Şimdi Can Öz'ün bir röportajında duydum, ulaşım için yürümenin faziletinden bahsetti. Yürüyün yani, yeni yollar için, hayatınız için.

Gros'un incelemesi Solnit'inkinin konsantre haline benziyor; hacılar, Thoreau, Wordsworth, Nietzsche, Rousseau, peripatetikler falan, daha kısa ve net şekilde ele alınıyor. Yürüme edimine dair anlatılanlar ise daha sezgisel, felsefi işler. Kitabın fark yarattığı nokta bu. Bir de Sel'den çıkan Yürümeye Övgü'yü merak ediyorum, onu da bir haftaya iyi edip yazarım.

Yürümenin bir spor olmadığı fikriyle başlıyor Gros. Sporda bir sıralama, amaç var ama yürümenin doğasına aykırı bir şey bu. İlginç bir durum; yürümek trekking'e dönüştüğünde yürüyüş kıyafetleri, ayakkabıları, besinleri, kısacası tüketilecek bir dünya şey giriyor devreye. "Para ruhları boşaltmak, tıp ise yapay bedenler inşa etmek için istila eder sporu." (s. 9) Oysa yürüyüş bunlardan uzaklaşmakla bir olmalı, en azından sağaltıcı yürüyüş böyle bir şey. Gündelik hesapların alanından uzaklaşmak, bütün zincirleri kırmak, erteleme özgürlüğünü yaşamak demek. "Yürüyerek kimlik fikrinin kendisinden, biri olma, bir isim ve hikayeye sahip olma isteğinden kaçarsınız." (s. 14) Faydacıysanız, bir şeylerin peşindeyseniz özgürlüğün tadını almak çok zor, yine de siz bilirsiniz.

Nietzsche bölümü. Filozofun yaşamında yürümenin önemini görürüz. Wagner sevdalısı bir adamın dönüşümünü, Wagner'in boğuculuğunun farkına varmasını okuruz. Parlak bir zihnin adım adım çöküşü, saatler boyunca yapılan yürüyüşlerin etkisiyle yavaşlar ve bu süreçte oluşan fikirler kitaplaşır; adamın kitaplarının çoğu bu yürüyüş fasıllarının ardından yazılır. Yukarıdan bakış: tepelere yürüyen filozof, insanların küçük dünyasını görür ve yerleşik ahlakın zehrini duyumsar, daha iyinin üretimi için yıkımı şart koşar. Dionysos ve Çarmıha Gerilen kimliğine bürünen Nietzsche, bengi dönüşünü çılgınlık dönemlerinde tamamlar ve hayata gözlerini yumar. İnsanlığın hatrına dilsiz kalır, gerçi söyleyeceğini söylemiştir çoktan.

Dışarısı-içerisi farkı. Yürüyüş bu ikisinin eridiği potadır. Dışarıdan alınanların içeridekilerden pek de farklı olmadığı an, o an bir esrime halidir, doğanın bir parçası olmanın hatırlandığı. Saatler boyunca ikamet edilen yerin ev olduğunun farkına varmak, yürümenin kazandırdıklarından biri budur. Deniz kenarı evimdir, yol da öyle. Zen bakışıyla düşünüyorum; bunun farkında olmanın olmamaktan farkı, ayaklarımın yerden kesilmiş olması. Suda yürümediğimi iddia edenin alnını karışlayacak noktaya gelmem kolay. Orada kalmak zor ki zehri bir kez almışım, ayaklarım durmuyor, bir adım diğerini takip ediyor, öyleyse manzara değişiyor, ben değişiyorum ve bir tek ayaklarıma güveniyorum. Kafi.

Rimbaud, sıkıntılı ruh. Şiir yazmayı bıraktıktan sonra yürümeye devam. Kışın evinde dil öğrenir, hava güzelleşince kilometreler boyu yürür. Kıbrıs, Afrika, yürünecek neresi varsa. "Burada olmanın acısı, bir yerde durmanın, yaşarken gömülmenin, kalmanın imkansızlığı hissedilir karın boşluğunda." (s. 48) Free Bird dinlemek bir parça sezdirir belki bunu, ötesini düşünmek bir kara yokluk. Sayfalarda rastlayabiliriz biraz. Belki.

Gerisi Gandhi'ye kadar uzanan bir yolculuk, anlatmak yerine sahilde yürümeyi tercih ederim. Hava biraz sisli, içim açık.

Alın bunu, iyi.

26 Şubat 2017 Pazar

Kolektif - Hobbit ve Felsefe

Orta Dünya'da yürümek bile başlı başına bir araştırma konusu olabilir.

Solnit sağ olsun, yürümenin erdemini şöyle bir çekip çevirmiştir. Rousseau, Wordsworth, Nietzsche ve daha pek çoğu, yürümenin insana ettiklerini anlatır, iyi de olur. Yürümek bazen spordur, düşüncenin ilk pırıltısıdır ve daha pek çok şeydir. Orta Dünya'ya gelince konu çatallanıyor; fedakârlık, tercihler, şans derken anlatıların pek çok açıdan incelenebiliyor. Bu derlemede çıkış noktası Hobbit olsa da Orta Dünya bütün olarak ele alındığında Silmarillion'a ve üçlemeye de göz atma şansımız oluyor.

Giriş bölümü macera güzellemesi. Maceralar gerçekten de gereksiz ve rahatsız edici midir yoksa hayatın getireceği heyecanların tek kaynağı mı? Herkesin kendi cevabı olacaktır, bizi ilgilendiren Bilbo'nun sıcak ve huzurlu evini bırakıp soğuk, tekinsiz dünyaya adım atması. Bunu yapabildi ve adı tarihe yazıldı. Evini hiç bırakmayabilirdi, bu durumda onu suçlayacak mıydık? Ailesinin bir tarafı maceralardan maceraya atılmış, diğer tarafı rahatına düşkün. Her ihtimale açık bir durum ama ne olduğunu biliyoruz, ben kendi adıma Bilbo'ya müteşekkirim. Helal sana koca yürekli küçük adam!

Bilbo'nun bu cesaretinin incelendiği bir makalede Sokrates'in "kendini tanı" anlayışı üzerinden çekilecek acıların ve yaşanacak mutlulukların yaşama dair en gerçek duygular olduğu söyleniyor. Bilgelik söz konusuysa eğer, binlerce yıl boyunca yaşayan adamların yanında Bilbo'nunki büyük bir değişim. Pippin, Gandalf ve Boromir'le birlikte ele alındığı zaman Bilbo'nun dönüştüğü kişi yaşama daha açık, tehlikelerin hayatın güzel yanlarıyla birlikte geldiğini daha iyi anlamış biri. Aristoteles, ahlaki erdemin yaşama içkin olduğunu söylüyor ve bu söylemin orta yerine Bilbo'yu alabiliriz.

Tao'yla alakalı makaleyi ilgiyle okudum, keşke I Ching'i daha iyi bilseydim diye hayıflandım. Boş olun, su olun, şu olun, bu olun dendiği zaman aklıma akış geliyor ama suya bırakılmış bir gemi gibi değil, gemi olduğunuzu dahi unuttuğunuz bir bilinç düzeyine ulaştığınızda oluyorsunuz. Orta Dünya'da kimler ham, kimler pişti, bir bakıyoruz.

Smaug hamdır, Thorin de bir noktaya kadar öyle. Tao der ki doğanıza uygun hareket edin, rahat bir yaşam sürdürmek isterseniz sürdürün ama iş mülkiyete gelince orada bir nüans var; istifçilik ruhu kemirir. Smaug doğası ne gerektiriyorsa onu yapar; hazinelerin içinde rahat eder ama sahiplenmenin zehri öylesi yoğundur ki hazineyi sadece görenlere dahi bulaşan bir hastalık halini almıştır, bu yüzden Thorin Dayı sağ olsun, savaşa kadar vardırmıştır olayı.

Yaratıcılık da bu açıdan incelenebilir. Goblinler yaratıcı bir ırktır, güzel olmasa da faydalı makineler üretirler ama bu makinelerin üretilme sebepleri ve kullanılış amaçları işe çomak sokar. Baba Tolkien'ın oğluna yazdığı bir mektupta, üretilen makinelerin arzuyu tetikleyici bir işleve sahip olduğu bahsi geçer. "Tao felsefesini benimsemiş biri için sorun makinelerin kendisi değil, bizi doğamızı ve insanlığımızı feda etmek pahasına gönüllü olarak onların faydasına teslim olmaya iten cezbedici etkileridir." (s. 43) Atomu parçalamak bir şey, üretilen enerjiyi yıkım için kullanmak başka bir şey. Lütfen yıkmayalım, istiflemeyelim. Paylaşalım, dünya o zaman süper.

Makalelerin biri tamamen yürümenin fazileti üzerine. Tek alıntıyla geçiyorum: "Kanepenize uzanıp Two and a Half Men'in tekrar bölümlerini izlemek dışında bir alternatifiniz yoksa, size ilham vermeyen bir mesleği bırakıp uzaklaşmak neye yarar ki?" (s. 56)

Bunların dışında çok daha derin mevzulara giren makaleler de var, örneğin özgür iradeyi konu alan bir tanesi pek hoştu. Aslında çoğu şey Eru'nun planları dahilinde, dolayısıyla karakterlerin yaptıkları tercihlerin özgürlük bağlamında değerlendirilmesi ne kadar sağlıklı, bunun gibi olaylar. Teolojik de bir konu, pek çok kapı aralıyor.

Sonlara doğru makalelerin akademik ağırlığı artıyor. Disiplinlerarasılık söz konusu olunca Hobbit'ten bir dünya malzeme çıkıyor, onu görüyoruz. Bir de o muhteşem yolculuğu hatırlıyoruz, ne güzel!

Cenk Taner - Andıran Otu

Kaptan'ın meseleleri şarkılarında var ama yetmez, bu kitabı da okumak lazım gelir. Arada birkaç cümleye rastlarsınız, tanıdıktır, bazı şarkılarında duymuşsunuzdur. Eski bir dostla karşılaşmak gibi, eski bir dostu dinlemek gibi. Şarkıları açarsınız, bir de öyle okursunuz. "Eyersiz Atlar'ı açın," diye bağırır biri, açın. Yazık olmasına yazık, onun dışında Kaptan'ın poetikasına alışıksanız Değirmendere'den Kadıköy'e güzergah kendiliğinden oluşur. Donanma gemileri yerinde olmayabilir, aradan belli bir zaman geçmiştir, şarkılar her şeye rağmen eskimemiştir, yüzlerde birkaç çizgi ama güzergahtan sayın, insanın yüzü bilahare yolculuktur, denize baktığınızda manzara değişirse değişsin, suyun (t)adı aynıdır. Bildiğiniz gibi; söylemeye değer şeyler bunlar. Biri söylemiş, siz dinler misiniz?

Kaptanınız konuşuyor: "Zarfın İçindeki Adam" haliyle mazruftur, kendi hikâyesini anlatabilir.

Boş şarap şişeleri bir tarihin yazıldığını gösteriyor. Teyp için nice güzellerden geçildiği söyleniyor, müziğin olduğu yerde aynı tişört bir hafta giyilebilir, ne kidir? Medeniyet gereği bir gün giyilen ertesi gün giyilmez, çamaşır makinesine atılır. Makine dolar, çalıştırılır. Çamaşırlar asılır, tek sıkımlık ömürlerine sıkıştırılabilecek şeyler sayılıdır. Sayılır: küllükler, iki yalanın ettiği gerçek, okunan kitaplar, anlananlar ki ne ölçüde, nasıl, mesela denizde bütün kitaplar varsa okumanın kıymeti doğada mevcuttur, ev. "Sakin içimdir, içim evimdir." (s. 12) Evdeki aynalardan Deleuze'e bağlamak istiyorum, bağlamıyorum. Kaptan'ın aynaları şarkılarından yansır, şarkılarını dinlemek yeterlidir, felsefe müziğe içkindir.

Andıran Otu: Bu ottan mamul meşrubatlar bütün dünyayı tanıma duygusu yaratır. Andırıyor dünya, bir zaman her şeyin bilindiği hissi, her şeyin tanıdık gelmesi bu otun sayesindedir. Sadece anımsadığımız şeyi severiz, sevmek düşünmekle birlikte gelir, paket halindedir. Bire iki su, bazen bire hiç. Afiyetler!

Bazı kızılderililer, bazı kurgu insanlar, akan bilincin malları bunlar. Cenk Taner, dünyanın en kaptanı.

Eyersiz Atlar'ı açın. Tanrım, koru bizi!

18 Şubat 2017 Cumartesi

Richard Brautigan - Amerika'da Alabalık Avı

Brautigan'ın en beat romanı olduğunu söyledim. "Kendi serinletici gerçeğini yarattı. Bunun sayesinde kendini anlatabiliyordu." (s. 19) Kahve geldi, geri yolladım. Yeterince acı değildi. Üşüdüm, sandalyemin arkasına konmuş şalı alıp kızın omuzlarına koydum. O aynı şeyi benim için yapmadı, şalını dizlerine örttü. İncelikler söz konusu olduğunda, ah efendim, kimsenin durup da incelik düşünecek vakti yoktur da benim yaptıklarım nedir, onların yaptıkları nedir? Erkeğin kalaslığı toplumsaldır, kadınınki?

Böylece bahşiş bırakmamaya karar verdim.

"Bir sigara daha içelim," dedi. Kitabı anlatacak kadar vaktim kalmıştı. İşin yürünecek bir yeri kalmadığından kendimi geçtim, kitabı ön plana çıkardım. Şey, en kötü tecrübem olmadı. Geçen sene birini belki çağırır umuduyla evine bırakırken yaşadığımız 20 dakikalık entelektüel sessizlikten daha iyiydi. Harbi, o niye öyle olmuştu?

"Yollar, yolculuklar falan, değişim, tekamül, iyi bunlar, çok yazarı biçimlendirmiştir. Dönemin ruhu gereği. Söz konusu av olduğunda o artık başlı başına bir kişidir, Brautrock onu masaya da oturtur, içkisini önüne de koyar, ona çok şey sunar. Koca bir ülkenin sayısız ırmağını bir parça avla doldurabilir."

Sonuç ne olursa olsun hayvanlığın lüzumu yok, evine bırakayım da dönüşte kitabıma gömüleyim, sırf bu yüzden kendime araba almadım.

Bu kitap başlı başına mühim bir meseledir, ilk bölümde kitabın kapağındaki fotoğrafın çekiliş hikâyesi vardır. İşlem sırasında ihtiyaç sahiplerine sandviç dağıtılır, bir ıspanak yaprağından başka hiçbir şey sahip olmayan sandviçler, Kafka'nın iyimser olmaları sayesinde sevdiğini söylediği Amerikalıların hayatta kalıp kahkahalara gark olmalarına yol açar. Samsa da sağlıklıydı, o sabaha kadar. Bunu herkes hatırlar.

Birçok bölümden oluşan metnin avı birçok özelliğiyle anlattığı söylenebilir, buna sakın inanmayın ve söyleyeni polise ihbar edin. Av avdır, değişen insandır. Asla değişmeyeceğinizi düşünecek kadar kibirli olmayın, doğa bunu sevmez. Bakın, Av'la kız arkadaşı bir bölümde yemek yerken ceviz ketçabı yapmanın püf noktalarını öğreniyorlar. Demek ki Av da değişebiliyor, zevki değişiyor en azından. Siz kimsiniz de değişmeyeceksiniz?

Mekanın da pek bir önemi yok. Grider Çayı'nı içeren bir harita anlatıcının eline geçtiğinde ilk akla gelen ava gidileceğidir. Bunu destekleyen pek çok olay yaşanır; olaylar Indiana'da geçiyor ve adamın teki silahını alıp fare avına çıkıyor, kendisine tatlı tatlı bakan bir farenin kafasını uçuruyor. Bunun bahsettiğimiz avla alakası pekala var, espri anlayışı olmayan insanların fare avıyla oyalanabileceği sabittir. Bir de şu; altınızda arabanız olmayabilir ama bu av haritasının güzelliğine koca bir sayfa ayırmaya engel değildir. Avın imgesi bile iyidir, diri tutar.

Sonda Halil Turhanlı'nın Brautigan hakkında doyurucu bir yazısı mevcuttur. Bendeki ilk baskı, 1995. Baş köşeye koyuyorum.

Ne söylenir? Akışkan cinsellik, yıldızlara savrulan misinalar, av hakkında yazılmış onca kitabın sayımdökümü, basılmadan yürünen yüzlerce çizgi, mistisizm ve kurtuluş, av ve oyun. Av ve oyun; sonucunu asla bilemezsiniz ve başladığınız noktayla bitirdiğiniz nokta arasında bir miktar değişirseniz sevinç çığlıkları atıp yeni avlara çıkabilirsiniz.

16 Şubat 2017 Perşembe

Paolo Bacigalupi - Kurma Kız

İktidar odakları, Tayland kültürü, birkaç güçlü adam, birkaç güçsüz adam, Game of Thrones'takine benzer çekişmeler, distopya.

23. yüzyılda fosil yakıtların suyunu çektiği ve mekanik enerji kaynaklarının kullanıldığı bir dünyada biyoteknoloji şirketlerinin egemenliği hüküm sürerken son özgür ülkelerden biri olan Tayland, hassas dengeler üzerine kurulmuş yapısıyla yıkıma karşı dik durmaya çalışıyor. Biyoterör büyük şirketler tarafından destekleniyor, virüsler besin kaynaklarını yok olma seviyesine getirmiş. Yayılım adı verilen ve nostaljik bir özelliğe kavuşmuş günümüz dünyasının son izleri de silinmek üzere. İnsanın açgözlülüğü koca gezegeni çöplüğe çevirmiş, giderek azalan kaynaklar yüzünden toplu katliamlar yaşanmış ve süper güçler devre dışı kalmış. Tayland direniyor, direnmeye çalışıyor. Eski dünyanın kalıntıları Tayland'a sığınmış durumda, bir zamanlar gücü temsil eden yarı yıkık gökdelenlere mülteciler tıkılmış, yükselişin sert ironisi. Kargaşaya kadar herkes bir şekilde yırtmaya çalışıyor. Birkaç karakter üzerinden yürüyen hikâyenin parçaları, kahramanların geçmişlerine yapılan dönüşler yoluyla birleşiyor.

Anderson Lake: Beyaz şeytan. Taylandlıların deyişiyle farang. Batılı yabancı demek ama anladığım kadarıyla dünyanın başına gelen felaketlerden bu çok uygar kardeşlerimiz sorumlu olduğu için terim olumsuz bir anlam kazanmış. Bağlı olduğu şirketin fabrikasını yönetiyor, fabrika megodontları -dev hayvanlar, büsbüyük, koskocaman- kullanarak enerji üretiyor ve bu enerji geliştirilen bir yayın içine hapsediliyor.

Hok Seng: Lake'in sağ kolu. Çinli. Katliamlardan birinde bütün ailesini yitirmiş ve sığınmacı olarak Tayland'a gelmiş, bir şekilde fabrikaya girerek yolunu bulmuş ama eskiden sahip olduğu ticari imparatorluğu tekrar kurabilmek amacıyla enerji yaylarının sırlarını içeren kağıtları çalabilmek için fırsat bekliyor.

Emiko: Japonlardan daha Japon, klon köle. Genleriyle oynanmış, tamamen hizmet etmek üzere geliştirilmiş bir meta-insan. Uzun süre efor gerektiren işlerde içten içe yanıyor, soğutulması gerekiyor. Buzlu suya falan sokmanız lazım.

Efendisi işler sarpa sarınca Japonya'ya dönüyor ama kendisini orada bırakıyor, Emiko da seks kölesi olarak çalıştırılıyor. Başlarda pek ağırlığı olmasa da sonlara doğru kıyametin kapısını aralıyor. Homo Deus'un günahkar kızı, yaratıcılarına verebileceği en büyük dersi vererek kıvrılsa da kırılmıyor. Megodontlarla özdeşleştirdim kendisini. Yüce gönüllü kız.

Caydi: Çevre Bakanlığı'na bağlı, Beyaz Gömlekliler denen kolluk kuvvetlerinin başı. Milletine, devletine bağlı bir görev adamı. Eski Muay Thai'ci, efsane dövüşçü. Kaçakçılık olaylarını engellemekle uğraşıyor ama feda edilebilir bir kahraman, neyi ne kadar doğru yaptığının bir önemi kalmıyor böylece. Metnin dramatik yoğunluğunu sağladığı söylenebilir; yaşamının derinliklerine en çok inilen karakterdir ve sonu gerçekten trajiktir. Siyasi güçlerin çarpışmasına kurban gider falan, üzücü.

Olaylar kabaca bunların etrafında dönüyor, birçok karakter ve yan karakter de hikâyeyi sürüklüyor.

Satır aralarındaki kurumlar/kuruluşlar/kişiler, kurgulanan dünyanın temelleri hakkında küçük ama sağlam bilgiler sağlıyor. Grahamcılar, eskinin yıkıcılıktan arınmış düzenine dönebilmek için İncil'i temel alan öğretileriyle az da olsa kendilerini gösteriyorlar. Bir nevi güncellenmiş inanç, Orange Catholic Bible benzeri.

Gibbons. Bu adam genetik bilgisiyle dünyayı yerinden oynatabilecek güce sahip, yıkımdan sağ kurtulmuş ve gizlenerek Tayland'a gelmiş. Genetik kodları çözerek yok olmuş meyveleri tekrar ortaya çıkartabiliyor. Hok Seng'in sebep olduğu salgın bir hastalığın sebebini şak diye bulup sıkılma emareleri göstermesiyle derin bir bitch please çekiyor. Tehlikeli bir adam; mücadele edecek bir şeyler arıyor. Nihayetinde Emiko'yla karşılaşarak istediği mücadeleye kavuşuyor, kızın genetiğini kullanarak doğurgan meta-insanlar yaratmak için kolları sıvıyor. Buraya döneceğiz.

Yeni dünyayı az çok anladıktan, karakterleri tanıdıktan sonra çekişme halindeki kurumlar sağ olsun, iç savaşın patlak vermesi Emiko'nun isyan bayrağını çekmesiyle gerçekleşiyor. Doğasında itaat var ama bilişsel yapısı, kodlandığı biçimin bir adım ötesine geçiyor ve daha fazla eziyete razı gelmeyecek şekilde tekrar beliriyor. Bu noktada ekstrem cinsel saldırılara maruz kalan kızımız, kodamanların bulunduğu odaya dalıp hepsini öldürüyor ve ülkeyi karıştırıyor. Lake'in de bu işte payı var; kızla daha önce tanışıyor ve aşık oluyor, ona kurma kızların özgürce yaşadığı kuzeydeki bölgeden bahsediyor falan, kızımız da kafayı kırıp, "Sizin cinsinize tüküreyim, ben gidiyorum," diyerek kırılmadık kafa bırakmıyor.

Olay odaklı bir metin, detayları anlamak için dikkatle okunması gerekiyor, hızlı bir okumaya gelmez. İyi bir distopya mıdır, tartışılır ama okunduğuna pişman etmez. Canavar gibi toplamış ödülleri zaten.

Luis Sepúlveda - Aşk Romanları Okuyan İhtiyar

Şilili -eheh, bunu on defa tekrarlayınca aptalca eğleniyorum- yazarın kurguladığı dünyada tüketim toplumunu temsil eden insanlarla dokunulmadığı müddetçe üretiminin sınırı olmayan doğa arasındaki yıkıcı ilişki, yerlilerin, belediye başkanlarının, avcıların ve ihtiyarımızın perspektifinden anlatılıyor. Yazarın şahit olduğu olaylar bunlar; çevreci arkadaşı sermayenin çeteleri tarafından öldürüldüğü sırada kitabının ödül alacağını bilmiyordu. Ödülü dostu Chico Mendes'e ithaf etmesi büyük bir jest olduğu kadar doğal da, zira yaşadığı ortamın kahramanları Mendes gibi aktivistler ve Bolívar gibi ihtiyarlar. Marquezvari bir anlatı, o diyarların duyarlılığını taşıyor.

El Idilio adlı küçük mesken, dünyayla iletişimini yılda iki kez uğrayan gemiyle kurar. Gemiyle birlikte gelen dişçinin yerlilerle diyaloglarından anladığımız kadarıyla bırakılmış insanların şehridir burası, önemsenmeyen insanlar dişlerini çektirirken bolca küfür yeseler de acılarından kurtulmaları ölçüsünde mutludurlar. Küçük yerin acıları ne kadar büyük olabilir ki? İnsanın sebep olacağı acılar kadar... Dünyanın her yerinde umursanmayan insanlar yaşar, hepsinin acısının aynı ölçüde olduğunu düşünürüm ve davranışları sebebiyle dişçiye kızarım, sonra onun da acıları olduğunu hatırlarım. Birbirini doğuran acılar bunlar, birbirinden bağımsız.

İsim bolluğunun altında ezilmeyen -António José Bolívar Proaño- ihtiyar, dişçiden kitaplarını almak için iskeleye gelir. Adamı hikâyeye katmadan önce bir iddia sonucu bütün dişlerini çektiren adamı da anlatmam lazım. Anlattım gerçi, böyle bir olay gerçekleşiyor, bir miktar para için. Yoksulluğa hiç değinmedim, kendiliğinden gelen bir şey. Parası olanın yaşamayacağı bir şehir işte, ne söylenir?

İhtiyar, aşk romanlarına tutkundur. Devletin yerleşimcilere kıyak geçtiği zamanlarda karısıyla birlikte ormanın kenarında yeni kurulan köylerden birine giderler. Kadın sıtmadan ölür, adam yerlilerin bütün uyarılarına rağmen tarım yapmakta ısrar eden ve hiçbir şey elde edemeyen, aralıksız yağan yağmurun altında ezilen diğerleri gibi yeşil cehennemden nefret eder, intikam alacağı günü bekler. Kaçınılmaz olan gerçekleşir; ihtiyar doğadan keyif almaya başlar, öfkesi diner. Yerli halk Shuarların arasına karışır, onlar tarafından kabul edilmez ama doğaya yaklaşımı takdir görür ve sunulan dostlukta teselli bulur.

Shuarlar doğayla bütünleşmiştir, toplayıcılıkla yaşayan bir halktır. Çalışma hayatına uyum sağlayan herkesin salak olduğunu düşünürler falan, Katı kuralların olmadığı özgürlükçü bir toplum. Ataerkillikten nasibini almadığı söylenebilir, aşk özgürce yaşanır. "Aşktan başka amaç gütmeyen, katıksız bir aşktı bu. İçinde sahiplenmeye ve kıskançlığa yer yoktu." (s. 44) İhtiyar ne yazık ki bu topluluktan ayrılmak zorunda kalır ve El Idilio'ya gelir. Okuduğu kitaplardan uygarlığa dair fikirler edinir ve öğrendiklerinden hoşlanmaz. Silahların insanlar üzerinde tahakküm kurması, ekonomik çıkarların ezici gücü anlamsız gelir ama onlarla yüzleşmek zorundadır, taşındığı şehrin belediye başkanı kendisine musallat olur.

Bu adamı hikâyenin zayıf halkası ilan ediyorum, derinleştirilmesi gereken biri olarak öylece duruyor, tiplikten öteye geçemiyor. Her neyse, bu adamımız devlet tarafından sürgüne gönderilmiş ve unutulmuştur, böylece yerli halkı olabildiğince sömürmek için kendinde güç bulur. Batı dünyasının beyaz misafirlerinin rahatı ve güvenliği için ihtiyarı evinden bile edebilecek kadar çıkarcı bir abimizdir. Sonlara doğru doğayı sembolize eden bir jaguarı avlaması için ihtiyarı zorlar, Yaşlı Adam ve Deniz'deki mücadeleye benzer bir durum yaratır. İhtiyarın elindeki silahtan tiksinmesi, öldürdüğü hayvanın başında kirlendiğini düşünerek hüngür hüngür ağlaması, pis elini en saf yaşamlara dahi uzatabilen iktidar baskısını lanetler.

Bir çelişki tespit etmiş olabilirim; jaguarın öldürdüğü tecrübeli bir yerli var. Normalde ormanda büyümüş insanların yırtıcı hayvanlara karşı sezgisel bir uyarı çanı geliştirmeleri gerekir ama adamımız hiç yapmaması gereken bir şey yapıp kulübesinden dışarı çıkıyor ve dey jaguara yem oluyor. Mantıklı değil açıkçası.

Bir yanda sömürü düzeni, diğer yanda doğaya bağlılığını -henüz- yitirmemiş insanoğlu... İyi örülmüş bir novella.

2 Şubat 2017 Perşembe

Eric Berkowitz - Seks ve Ceza: Arzuyu Yargılamanın Dört Bin Yıllık Tarihi

Hukukun yaşama yetişme konusunda sıkıntıları var, bu durum uygarlık ne kadar ilerlemiş olursa olsun her an, her yerde ortaya çıkabilir. Genellikle facialardan sonra benzeri bir şey tekrar yaşanmasın diye ışık hızıyla oluşturulan kanunlar görünürde problemi çözüyor olsa da kamunun yaralanan vicdanı yaşanan trajediden çok daha büyük, kanunlarla ketlenemeyecek tahribatlara yol açıyor. Ataerkil yapı pembe otobüs gibi ucube önlemler sunarak problemin kaynağını es geçiyor, günlük çözümler zaten aşağılanan insanları daha da aşağılıyor, sirk böylece sürüp gidiyor. Pembe otobüs, biber gazı, suçun karşılığı olmayan cezalar binlerce yıldan beri süren çarpıklığı engelleyebilir mi?

Berkowitz'in giriş bölümündeki yorumlarını Richelieu'ya bağlıyorum: "Vatan hainliği yalnızca tarihle ilgilidir." Cinselliğin taşıdığı suç potansiyelinin değerlendirilmesi ve suçların cezalandırılması da toplumların, iktidarın parçalanmaya karşı koyduğu tepkiye göre belirleniyor. Polanski'nin, Dominique Strauss-Kahn'ın yedikleri herzeler 100 yıl önce gerçekleşseydi cezalandırılmaları söz konusu bile olmazdı. "Bir ya da iki asır geriye veya ileriye gittiğimizde ya da bir ülke sınırını geçtiğimizde, bir toplumun zararsız eğlencesinin bir başkasının en ağır suçu olduğunu görüyoruz. Bu kitap da size bu hikayeyi anlatmayı amaçlıyor." (s. 19) Bu kapsamda eşcinselliğin nispeten görmezden gelinmesi ve dini metinlerden yola çıkılarak cezalandırılması, Batı hukukuyla Eski Yakındoğu'da ortaya çıkan yasa tutanakları doğrultusunda kronolojik bir inceleme yapılmış, örneklendirici onca olay da anlatıya renk katmış. Temelde cezalandırma yöntemleri -Foucault'nun Hapishanenin Doğuşu kitabıyla paralel okumaya açık- ve yöntemleri kullanma gerekçeleri anlatılmış.

Dürtüyü Kanalize Etmek: İlk Seks Yasaları başlıklı ilk bölümde Nin-Dada'nın trajik idamına şahit oluyoruz. Nin-Dada'nın kocası öldürülmüştü ve kadının bu olayın neden gerçekleştiğine dair hiçbir fikri yoktu. Avukatlar, kadının son derece "çaresiz ve güçsüz" olduğunu söyleme gafletinde bulundular. Meclis, kadının cinayeti işleyen üç kişiyi tanıyor olabileceğine kanaat getirdi, ki "tanımak" sözcüğünün Sümercesi "seks yapmak" anlamına da geliyor, böylece kadın öldürüldü. Son derece basit, yanlış bir yargılama. Dönemin henüz oturmamış merkezi yönetim anlayışı, şehirleri oluşturan ailelerin parçalanmamasına yönelik son derece ağır ve adaletsiz yasaların oluşturulmasına yol açtığından zinanın karşılığı ölüm olarak saptandı. Bu ve benzer yasalar sonraları İbranilerin ve Hıristiyanların yasalarına dönüştü, hükümdarların koyduğu kanunlar Tanrı'nın yasaları olarak belirdi ve uzunca bir süre kullanıldı. Kavga eden eşinin düşmanının hayalarını kavrayan kadına verilecek ceza elinin kesilmesiydi, bunun ne kadar semavi olduğu tartışılır. Aziz Augustinus, Platon gibi düşünürlerin seksi şehevi bir isteğe bağlamaları, o sıralar doğayla mücadele içinde olan insanların dişinin rahmine pek de hoşgörüyle yaklaşmamaları işin tuzu biberi oldu, arada binlerce yıl uzansa bile. Adet gören kadın öcü konumuna indirildi, Asurlularda "adet" sözcüğü "yaklaşılamaz" sözcüğüyle eşanlamlıydı. O zamanlardan enseste dayalı tonla hikâye mevcut, yine de pek çok toplumda ensest tabu olarak değerlendirilmiyordu. İlginç bir şekilde adet dönemindeki kadınlarla seks yapmaya dair pek az kanun çıkarıldı, ensestse hapis cezalarına kadar yolu olan bir çarpıklık olarak damgalandı.

Uygarlığın ilk dönemlerine ait pek çok hüküm örneği mevcut, ben dikkat çekenlerini alayım. Asurlularda bekaretin bedelini babalara ödeme sistemi Tevrat'ta da aynen devam etti. Tecavüz cezasından yırtmanın yolu babaya para ödemekti, bu kadar. Evlendiği kadının bakire çıkmadığını söyleyen biri yasal süreç sonunda babaya ağır bir görev yükletebilirdi; kızın kanlı çarşafını şehrin ileri gelenlerine vermek. Kan miktarı yeterli bulunmazsa kız baba evinin önünde taşlanarak öldürülür, eğer tam tersi bir karar verilirse damat dövülür, gelinin babasına tazminat verir ve boşanması yasaklanır. Berkowitz'in de üzerinde özellikle durduğu gibi kadının rızası, mutluluğu hiç önemli değildir. Kanunlar dibine kadar ataerkil anlayışın ürünüdür. Bakirelik, doğacak çocuğun eşe kendisine ait olduğuna dair bir ispat olarak görüldüğünden önemlidir. Binlerce yıldan sonra görüyoruz, ne yazık ki bu anlayış hala sürüyor. Örtünme olayı da bunun bir uzantısı; peçesiz gezen kadınlara inanılmaz cezalar uygulanıyordu, eşini öldüren adam sağlam bir gerekçesi olduğu taktirde ceza bile almıyordu. Sarayda bir erkekle bir kadının yan yana durması yasaktı ve hatta akrabası olmayan bir kadınla seyahat eden erkek, kadının eşine para ödemeli ve kadını cinsel bir amaçla yanına almadığını kanıtlamalıydı. Kantarın topuzu iyice kaçmış yani.

Nehir cezası da cadılık dönemine kadar gelmiş bir uygulama. Suçlanan kadın nehre atılıyor, boğulursa suçu ispatlanmış sayılıyor. Akıl almaz kanunlar, cezalar var, kadınlara edilen zulmün haddi hesabı yok.

Antik Yunan, ikinci bölüm. Bereket Tanrıçası'nın pabucu dama atılmış, her yerde dik penisiyle Hermes heykeli var. Kadının işlevi tamamen fiziksel, kocalar diledikleri gibi gönül eğlendirebilir. Bu durumun önüne geçmek, eşler arasındaki yakınlığı sağlamak için Solon, eşlerin ayda üç kez seks yapmasına dair bir yasa koyuyor.

Çok affedersiniz, oha be birader.

Eşcinsellik, Platon'un başlangıçta insanın üç cins olarak yaratıldığını söylemesiyle mevzuya bir anlamda meşruluk kazandırıyor. Spartalılarda erkek çocuklar 12 yaşına gelince saygın erkeklerin eğitimine teslim ediliyor, eşcinsellik de bu eğitimlerin bir bölümü. Pasif eşcinsellik alay konusu oluyor, Aristofanes'in şiirlerinde kendine yer buluyor. Askerler arasında eşcinsellik geniş bir yayılma alanı buluyor, yasak değil. Günümüzdeki duruma bakın bir de.

Roma, üçüncü bölüm. Dionysos mezhebine yönelik akıl almaz vahşetle başlıyoruz, şehvetin bastırılması oldukça kanlı. Pasif eşcinsellik ölüm cezasına kadar yolu açık bir suç, aktifliğe herhangi bir ceza verilmiyor. Nasıl işse bu. "Roma'nın gücü, kadınları hizada tutmaya ve erkeklerdeki dişiliği engellemeye bağlıydı." (s. 104) Soylu sınıfın gözünde fahişeler, hayvan dövüştürücüleri ve gladyatörlerle birdi. Orduya katılmaları, evlenmeleri ve devlet hizmeti almaları yasak. Şahitlik bile yapamıyorlar zira zerre kadar onurları yok. Buna rağmen toplumu bir arada tutan önemli etkenlerden biri fuhuştu, şehirlerde fuhuş bölgeleri kuruldu ve fahişeler iffetli bir yaşama zorlandı. Çoğu intihar etti. Aile birliğini yıkmalarını engellemek için birbirlerine sadık eşleri ödüllendiren yasalar kondu. Cezalar büyük ölçüde Marcus Porcius Cato tarafından oluşturuldu, Roma'nın kana doymazlığı iç işlerde de sürdü.

Roma'dan Wilde'a kadar geliyor olay, Wilde'ın yargılanmasıyla son buluyor. Üzücü bir örnek aslında Wilde, yanlış zamanda tutkularının peşinde koşan, yargı sürecini pek iyi yönetemeyen bir adam. Kitabın Turing'le son bulmasını isterdim ama o olay yok. Olsun.

Oldukça kapsamlı bir araştırma, cinsellik ve hukuk konusunda iyi bir kaynak.