Alt başlık: "Bir Şiir Teorisi". Bloom geçtiğimiz günlerde hayatını kaybetti, ardında bıraktığı otuza yakın metinden ikisi dışında Türkçeye çevrilen metni yok. Kurmacaları da varmış ama esas olarak eleştirileriyle biliniyor, Batı Kanonu huysuz ve bilge bir ihtiyarın edebiyata Batı'dan bakışını içeren ilginç bir metindi örneğin. Belki kendisinin bulduğu bir kavram olan "yanlış okuma" üzerinden gideceğim ama bu "etkilenme endişesi" dediği nanenin yüzyıllara yayılan izini sürdüğünü söyleyebilirim o metinde. Shakespeare'in "insanı icat etmesinden" sonra başka türlü icatlara çatallanan uzun bir yolu aydınlatıyordu Bloom, sanatçıların birbirleri üzerindeki etkilerini ortaya çıkararak bir kanon yaratıyordu. Bu metinde zincirlerin birbirine geçtiği noktalara odaklandığını söyleyebiliriz, "tüm samimiyetiyle nefret ettiği" Heidegger'in bir düşünceyi en ince ayrıntısına kadar düşünmek üzerine fikirlerinden etkilendiğini ve böylece etkilenme üzerinde durabildiğini belirtiyor. Sonu olmayan bir olay; Shakespeare kendi karakterlerinden başka karakterler yaratacak kadar etkileniyordu metinlerinden, yazarın kendi yaratılarından ilham alması etkilenmeye dahil. Yazdığı bir öyküdeki karakterleri başka metinlerinde açan, genişleten ve hatta roman kahramanı haline getiren yazarlar var, bizde İnci Aral örnek gösterilebilir. Bunun yanında gündeliğin olağanüstülüğünden de etkilenebiliyor sanatçılar, Bloom buna örnek olarak Shakespeare'in bir güneş, iki de ay tutulmasını metinlerine taşıdığından bahsediyor ve şu çıkarıma varıyor: "Yıldızlardan kaderlerimize ve kişiliklerimize doğru akış 'etkilenme'nin ilksel anlamıdır — Shakespeare karakterleri arasında kişiselleştirilen bir anlam." (s. 10) Bir "yanlış anlama" örneği de veriyor arada, hukuki bir terimin Shakespeare tarafından kasıtlı veya bilinçsiz olarak başka anlamlar kazanacak biçimde kullanıldığını söylüyor. Çoğu örneğini Shakespeare'in metinlerinden sunuyor Bloom, Batı'nın kanon yaratıcısına saygılarını sunmaktan imtina etmiyor. "Önsöz" bölümünde sıklıkla Shakespeare'den bahsetse de asıl bölümde Shakespeare'in esamesi okunmuyor, metnin ilk yazıldığı 1967'de Shakespeare ve özgünlük üzerine düşünmeye henüz hazır olmadığını söylüyor Bloom, Batı Kanonu'nu yazdıktan çok sonra, 1997'de bu metnin ikinci versiyonu basıldığı zaman Shakespeare'i Marlow'la kıyaslayarak kavramlarını temellendiriyor. Asıl metne ek bir bölüm yazıp oradan buradan Hamlet çıkarmaması şaşırtıcı aslında. Tabii yine Hınç Okulu giydirmeleri var, artık aralarında nasıl bir tartışma geçtiyse Bloom "Yeni Marksistler, Yeni Feministler, Yeni Tarihselciler, Fransızlardan etkilenen teorisyenler" tayfasına "Shakespeare'i bambaşka bir şeye indirgedikleri için" kızgın, Fransızların hiçbir zaman özgünlüğe değer vermediklerini söyleyecek kadar. Şu da var: "Gerek İngiltere'de gerekse de ABD'de devrimci geçinen akademisyenlerin söyledikleri kadar iç bunaltıcı bir çağdaş komedi bilmiyorum. Bunlar Shakespeare'in estetik önceliğini reddederek ya da her türlü estetik önceliğin kapitalist gizemlileştirmeden başka bir şey olmadığını iddia ederek dünyadaki aşağılanmışların ve ezilmişlerin adına konuştuklarını zannediyorlar." (s. 15) Ona göre Shakespeare bütün bunların üstünde ve hiçbir şey onu sınırlayamaz, kendi metinlerinden başka hiçbir şey onu açamaz. Modern yaşamın kitabını yazan Shakespeare çokkültürlü dünyanın temel taşıdır ve direnilemeyen bir endişe olarak etkilemenin merkezindedir, oyunlarına gitmeden ya da metinlerini okumadan ondan etkilenmişizdir. Dolaylı olarak tabii, ondan etkilendiğini bilmeyen veya kabul etmeyen yazarlar tarafından. Kanonlu metinde söylediğini buraya da alıyor Bloom, Freud'un aslında Hamlet kompleksi denmesi gereken buluşundan bahsediyor ve etkinin bilim dallarına kadar yayıldığına işaret ediyor.
İkinci aşamada Marlowe-Shakespeare kıyası var, etkilenme açısından Shakespeare'deki Marlowe izlerini ve hangi noktada Shakespeare'in Marlowe'dan uzaklaştığını, eserlerinin üstünleştiğini görüyoruz. Kısa kısa alayım, Bloom önce ikisinin birbirlerini tanımadıklarını söylüyor, dört yıl boyunca -Marlowe genç yaşta kralın adamları tarafından öldürülene kadar- Londra sahnesine yazmak için rekabet ediyor ama sonraları arkadaş çevrelerinden ötürü tanışmış olabileceklerinden bahsediyor. Birbirlerinden haberdarlar tabii, daha iyisini yazmak için uğraşıyorlar. Bloom'un yorumu şu: "Marlowe asla gelişme kaydetmemiştir ve otuz yaşını görseydi bile asla kaydetmeyecekti. Shakespeare ise haddinden fazla gelişim gösteren biriydi ve sonuna kadar deneyciydi." (s. 19) Shakespeare'in Marlowe'dan etkilendiğini, etkilenme endişesinin ağırlığını taşıyarak etkilendiğini ve yanlış okuma -yaratıcı okuma aynı zamanda- yoluyla çok daha öteye gidebildiğini söylüyor, örnek olarak Shylock'ın Maltalı Yahudi'den doğduğunu ve babasını kat kat aştığını ekliyor. Shakespeare'in enerjisi retorikten, psikolojiden ve kozmolojiden geliyor, bunların muazzam bir karışımından. Karakterler değişime hazır ve açık, Marlowe'un tipe varan karakterlerinden çok daha gerçek. Kaynaklardan yararlanmanın etkisi de var bunda, Bloom'a göre Shakespeare Kutsal Kitap'tan, Ovidius'tan ve Chaucer'dan oldukça etkilenmişti, özellikle Bloom için kurmaca nitelikleri yüzünden en büyük eserler olarak görülen Kutsal Kitaplar her zaman olduğu gibi o zamanlarda da büyük esin kaynağıydı. Shakespeare bu esini Marlowe'un oyunlarından da almıştır ve yüklendiği ağırlığı üzerinden atmak için Marlowe'u kendi oyununda bir karakter haline getirip kaynakla bağlantısını koparmış, kendisi bir kaynağa dönüşmüştür. "Shakespeare'in insanlığı icat etmesinin arkasında Marlowe'un salt bir karikatürist olarak sahip olduğu duygusal güçten daha büyük bir kışkırtma olabilir mi?" (s. 31) "Büyüyen iç benlik" Shakespeare'e ait bir icat, ortaya çıktığı noktadan itibaren gerçekliği ve kurmacayı baştan aşağı değiştirecek kadar güçlü. "Barabas Marlowe'dur, ama Shylock bugün dört yüz yıldır Yahudidir ve hâlâ büyük bir incitme gücüne sahiptir." (s. 39)
Bu mevzu burada kalsın, esas bölüme geçeyim. Bloom öncelikle teorisinin ana hatlarını çiziyor. Daha az yetenekli şairlerin idealize edip tahayyülü güçlü olanların kendilerine mal ettikleri şiirleri ve şairleri borçluluk duygusu doğurmaları açısından ele alıyor. Çok lüzumsuz bir bilgi ama sıkıştırayım şuraya, Vahşi Hafiyeler'de olduğu gibi geçiyordu bu mevzu, damardan gerçekçi tayfanın mottolarından biri. Neyse, şiirin yanlış okunmasından bahsediyor ama bunu şairin sıklıkla kullandığı izleklerden mi, diğer şiirleriyle yapılan kıyastan mı, içerikten mi, nereden çıkaracağımız üzerinde durmuyor, etkilenme teorisinin fikir babalarına atıyor topu. Birtakım örnekler veriyor ve endişe duygusu taşımayan şairin -aktif bilgiçlerin- etkilenmeye kapalı olduğunu belirtiyor, şairin yaşam döngüsü için zincire takılmaya ihtiyaç duyacağı fikrini atıyor ortaya, sonra etkilenmenin altı kategorisini sunuyor. Metnin geri kalanındaki incelemeler bu altı kavramın uygulamalı açıklamalarına ayrılmış durumda, Bloom kendi terminolojisini etkilendiği metinlerin ve insanların içinden çekip alıyor. Clinamen, gerçek anlamıyla şiirin yanlış okunması. Tessera, tamamlama ve antitez. Bir şairin selefini antietik olarak tamamlaması. Genellikle selefin o kadar da müthiş olmadığı fikrinden doğuyor, bir nevi alçaltma. Kenosis, selefle sürekliliği koparmayı amaçlayan bir özgürlük hareketi, Aziz Pavlus'tan. Daimonikleşme, selefin Yüce'sine tepki olarak kişiselleşmiş bir Karşı-Yüce'ye ulaşma yönündeki hareket. Askesis, yalnızlık durumuna ulaşmayı amaçlayan kendini arındırma hareketi. Empedokles kaynaklı. Apophrades, ölülerin dönüşü. Şairin seleften tekrar etkilenmesi ve selefin eserini kendi yazmış gibi düşünmesi. İki tanesine değinip bırakayım, hepsine gücüm yetmeyecek. Şunu söylesem benim için yeterli, Bloom kavramları bir arada kullanarak yanlış okumanın selefi ortadan kaldırmaya yol açabildiğini, kavramların müstakil oldukları gibi iç içe de geçebileceklerini gösteren bir dünya alıntıya yer veriyor.
Clinamen, yanlış okuma. Borges'e göre şairler kendi seleflerini yaratırlar, Cohen'a göre şiirler kendilerine cevap veren başka şiirler yaratırlar, Eliot'a göre seleflerin omuzlarında yükselen halefler yine de kendi şiirlerini yaratırlar, tamamen kendi şiirlerini. Buradan Coltrane'e bağlamak çok mu abes olur, çalmaya başlamadan önce her şeyi unuttuğuna dair bir sözü var. Yaptığı bütün pratikler, dinlediği bütün şarkılar bir parçası olduktan sonra hatırlamaya ihtiyaç yok, bomboş -aslında dünyalarla dolu- bir zihinle çalıyor. Şiirde de benzer bir durum var, Milton örneğinden gidiyor Bloom. Milton'ın Şeytan'ı şair olarak görüp kahraman kılmasını anlatıyor, düşüşü etkilenmeyle bütünlüyor ve Kierkegaard'ın düsturuyla sürüyor mevzu: "Çalışma isteyen kendi babasını doğurur." Sfenks'le Kerubi'yi kıyaslıyor bir yerde, Sfenks'in doğanın ta kendisi olduğunu, Kerubi'ninse Tekvin'de koruyucu rolünde olduğunu ve "ayırıcı" olmadığını söylüyor. Kurbanlaştırma işlemi etkilenmenin temelinde yer aldığı için tedirginliğe yol açmayan hiçbir veri ilerlemeye katkı sağlamıyor. Bloom, Descartes'ın fikirlerinden Platon'un şairler üzerinde kurulması gerektiğini söylediği otoritenin varlığına kadar pek çok noktadan yaklaşıyor konuya, "finali düşerken sapan ve gelişmiş bir Cehennem'de yatan" şairin sözleriyle bitiriyor.
İki dedim ama pilim bitti, bu kadar. Bloom'un onca şiirden çıkardığı onca fikri birbirine bağlayıp kendi kavramlarına ulaşması -tersi de- çok sıkı örülmüş bir teori çıkarıyor ortaya, şiire farklı açılardan yaklaşmak isteyenler için birebir. Gerçi sadece şiir için geçerli değil bu, sanatın herhangi bir dalını düşünerek de okuyabiliriz.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder